BAB
I
PURWAKA
1.1.
Wawadaning
Perkawis
Ing
jaman menika kahanan budaya wonten
Indonesia basa jawa khususipun, dirasa tansah katilep. Bocah-bocah tansah mboten
saged nembangake tembang macapat
kanthi trep wonten ing piwulangan
khususe piwulangan basa jawi.
Samana ugi tiyang sepuh lan
sekolah ingkang
sampun arang ngajari seni Jawi punika, kamangka seni Jawi kadhos tembang macapat menika penting
sanget.
Ing
makalah menika badhe dipunjelasaken peranganipun lan caranipun nembangaken tembang macapat.
Piwulangan basa Jawi, babagan “Tembang
Macapat”
menika minangka dados babagan kang utama, supados tembang macapat punika mboten ketilep kahanan
zaman.
Tembang macapat
menika tembang ingkang penting amargi tembang punika kasusastraan jawi kang
badhe ketilep kahanan zaman. Pramila makalah punika maringi informasi babagan
sejarah, jenise, watake lan gunane tembang macapat iku.
1.2.
Momotaning
Perkawis
Saking wawadaning perkawis ing inggil, saged
dipendhet momotaning perkawis inggih punika:
1. Apa
pangerten saka tembang
macapat?
2. Apa sejarahipun tembang macapat
iku?
3. Apa wae gunggunging tembang macapat iku?
4. Apa wae watak lan gunane tembang macapat iku?
5. Kepiye guru gatra, guru lagu lan guru wilangane
tembang-tembang macapat iku?
1.3.
Ancas
Ancasan saka panyusunan makalah iki yaiku :
1. Kanggo
mangerteni pangerten saka tembang
macapat.
2. Kanggo
mangerteni sejarahipun tembang macapat.
3. Kanggo mangerteni apa wae gunggunging tembang macapat.
4. Kanggo mangerteni apa wae watak lan gunane tembang
macapat.
5. Kanggo mangerteni guru gatra, guru lagu lan guru
wilangane tembang-tembang macapat.
BAB II
SURASA
2.1 Pangerten
Macapat
Macapat iku tembang tradhisional ing tanah Jawa. Macapat uga nular ana ing kabudayan
Bali, Madura, lan Sundha. Saben bait macapat nduwèni baris kalimat sing diarani gatra, lan saben gatra nduwé sawetara guru wilangan (suku
kata) tinamtu, lan dipungkasi nganggo uni pungkasan sing diarani guru
lagu. Biasané macapat dimaknani minangka maca papat-papat, yaiku
cara maca saben patang wanda (suku kata). Nanging bab iki dudu
siji-sijiné makna, penafsiran liya uga ana. Macapat dikira muncul ing pungkasan
jaman Majapahit lan
wiwitané pengaruh Walisanga, nanging
bab iki mung kanggo kahanan ing Jawa Tengah. Sebab ing Jawa Wétan lan Bali macapat wis dikenal sadurungé teka
Islam.
Puisi tradisional Jawa utawa tembang biasané dipérang dadi telung kategori:
tembang cilik, tembang tengahan lan tembang gedhé. Macapat
digolongaké kategori tembang cilik lan uga tembang tengahan, déné
tembang gedhé arupa kakawin utawa puisi
tradhisional Jawa Kuna, nanging ing jaman Mataram Anyar, ora dipatrapaké
prabédan antara suku kata dawa lan cendhak. Saliyané kuwi tembang tengahan
uga bisa ngarujuk marang kidung, puisi
tradhisional jroning basa Jawa Tengahan.
Yèn dibandhingaké karo kakawin,
aturan-aturan jroning macapat kuwi béda lan luwih gampang dipatrapaké jroning
basa Jawa amarga béda karo kakawin sing didhasaraké marang basa Sanskerta, jroning
macapat prabédan antara suku kata dawa lan cendhak dilirwakaké.
Aturan-aturan
iku ana ing:
a. Guru
gatra :
wilangan larik/gatra saben pada (basa Indonesia: bait).
b. Guru wilangan :
wilangan wanda (Indonesia: suku kata) saben gatra.
c. Guru
lagu :
tibané swara wanda ing pungkasan ing saben gatra.
2.2 Timbulipun Sekar Macapat
Tembang Macapat sampun wonten nalika
jaman Majapahit, ananging sakalangkung anem saking sekar Tengahan. Sekar
Macapat menika manut Tedjohadisumarto karipta dening Prabu Dewawasesa/ Prabu
Banjaransari kala taun Jawi 1191 utawi 1269 masehi.
Antawisipun sekar Macapat kaliyan
Tengahan menika meh memper. Paugeranipun meh sami (guru gatra, guru wilangan,
saha guru lagu), ingkang mbedakaken naming basanipun. Sekar Tengahan ngangge
basa Jawi tengahan,
dene sekar Macapat ngangge basa Jawi enggal. Ing sekar Tengahan limrahipun
cakepan winastan kidung, mila wonten kidung Durma, kidung Sinom. Cakepan
kasebat sinerat wonten ing Kidung Sundayana.
Macapat kerep dijarwakaké minangka maca papat-papat awit carané maca
pancèn rinakit saben patang wanda. Nanging iki dudu siji-sijiné makna,
penafsiran liyané uga ana. Sajabané sing wis kasebut ing dhuwur, makna liya
yakuwi tembung -pat ngarujuk marang cacahing tandha diakritis (sandhangan)
jroning aksara Jawa sing relevan
jroning panembangan macapat.
Banjur miturut Serat Mardawalagu, sing
dikarang dening Ranggawarsita, macapat
minangka cekakan saka frasa maca-pat-lagu sing tegesé "nglagokaké nada
kapapat".Saliyané maca-pat-lagu, isih ana manèh maca-sa-lagu,
maca-ro-lagu lan maca-tri-lagu.
Miturut ujaring kandha maca-sa klebu kategori paling tuwa lan
diciptakaké déning para Déwa lan diturunaké marang pandita Walmiki lan
ditangkaraké déning sang pujangga istana Yogiswara saka Kedhiri. Nyatané iki
klebu kategori sing saiki disebut kanthi jeneng tembang gedhé.
Maca-ro klebu tipe tembang gedhé yakuwi cacahing bait
(pada) saben pupuh bisa kurang saka papat sauntara kuwi cacahing sukukata
(wanda) jroning saben bait (pada) ora mesthi padha lan diciptakaké déning
Yogiswara.
Maca-tri utawa kategori sing katelu yakuwi tembang tengahan
sing miturut ujar diciptakaké déning Resi Wiratmaka, pandhita istana Janggala
lan disampurnakaké déning Pangeran Panji Inokartapati lan saduluré. Wusanané, macapat
utawa tembang cilik diciptakaké déning Sunan Bonang lan diturunaké
marang para wali.
2.3
Gunggungipun
tembang macapat
Gunggungipun tembang macapat wonten 11, inggih menika:
1. Mijil
2. Kinanthi
3. Sinom
4. Asmarandana
5. Dhandhanggula
6. Gambuh
7. Maskumambang
8. Durma
9. Pangkur
10. Megatruh
11. Pocung
2.4
Watak lan Gunane Tembang Macapat
Nama Sekar
|
Watak
|
Ginanipun
|
Mijil
|
asih, prihatin, pangajab
|
mulang tiyang ingkang nembe
prihatin
|
Kinanthi
|
seneng, asih, kasmaran
|
mituturi, pratelan tresna, mulang
|
Sinom
|
ethes, prasaja
|
piwulang, wewarah
|
Asmaradana
|
tresna, sedhih, sengsem
|
nggambaraken kakesitan, mulang,
tresna
|
Dhandhanggula
|
luwes, gumbira, endhah
|
mahyakaken tresna, sedhih nandhang
tresna, mbuka sekar/ srat, mahyaaken kahanan menapa kemawon cocok
|
Maskumambang
|
nelangsa, ngeres-ngeresi, sedhih
|
mahyakaken raos panalangsa
|
Durma
|
keras, nepsu, semangat
|
nggambaraken tiyang nepsu, perang
|
Pangkur
|
sereng, nepsu, gandrung
|
pitutur radi srengen, gandrung
|
Pocung
|
sembrana, parikena, lucu
|
cangkriman, crita lucu, guyon
|
Gambuh
|
sumanak, sumadulur
|
mulang, pitutur
|
Megatruh
|
prihatin, getun, keduwung, sedhih
|
cariyos ingkang sedhih, getun
|
Balabak
|
sembrana, saenake, lucu
|
guyonan sakepenake, sembrana
|
Wirangwong
|
Wibawa
|
mahyakaken keagungan, kaendahan,
piwulang
|
Girisa
|
gagah, wibawa, wanti-wanti
|
piwulang, kasepuhan
|
Jurudemung
|
kenes (genit)
|
mancing brahi
|
2.5
Guru Gatra,
Guru Lagu lan Guru Wilangan Tembang Macapat
1. Mijil = 10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u
2. Kinanthi = 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i
3. Sinom = 8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a,
8i, 12a
4. Asmaradana = 8i, 8a, 8e/o, 8a, 7a,
8u, 8a
5. Dhandhanggula = 10i, 10a, 8e, 7u,
9i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a
6. Maskumambang = 12i, 6a, 8i, 8a
7. Durma = 12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7i
8. Pangkur = 8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a,
8i
9. Gambuh = 7u, 10u, 12i, 8u, 8o
10. Megatruh = 12u, 8i, 8u, 8i, 8o
11. Pocung = 12u, 6a, 8i, 12a
Macapat iki uga sinebut tembang
macapat asli, kang umumé dienggo sumrambah ing ngendi-ngendi. Urut-urutané
tembang Jawa iku padha karo lelakoning manungsa saka mulai bayi abang nganti
tumekaning pati. Mungguh kaya mangkéné urut-urutané tembang kaya kang ing
ngisor iki:
1.
Maskumambang
Gambaraké
jabang bayi sing isih ono kandhutané ibuné, sing durung kawruhan lanang utawa
wadhon, Mas ateges durung weruh lanang utawa wadhon, kumambang ateges uripé
ngambang nyang kandhutané ibuné.
Apan kaya
mangkono wewatek neki (12 i)
Sanadyan wong
tuwa (6 a)
Yen duwe watek
tan becik (8 i)
Miwah tindak
tan prayoga (8 a)
2.
Mijil
Ateges
wis lair lan jelas priya utawa wanita.
Lan dimantep mring panggawe becik (10
i)
Lawan wekas ing ngong (6 o)
Aja kurang, iya
panrimané (10 é)
Yen wis tinitah
marang Hyang widhi
(10 i)
Ing badan puniki (6 i)
Wus pepancen ipun
(6 u)
3.
Sinom
Ateges
kanoman, minangka kalodhangan sing paling wigati kanggoné wong anom supaya bisa
ngangsu kawruh sak akèh-akèhé.
Nulada laku utama (8 a)
Tumrap ing
wong tanah Jawi
(8 i)
Wong Agung ing Ngeksi Ganda (8 a)
Panembahan
senapati
(8 i)
Kepati amarsudi (7 i)
Sudaning hawa
lan nepsu (8 u)
Pinesu tapa
brata (7 a)
Tanapi ing siyang ratri (8 i)
Amemangun karye
naktya sing sasama (12
a)
4.
Kinanthi
Saka tembung kanthi utawa tuntun
kang ateges dituntun supaya bisa mlaku ngambah panguripan ing alam ndonya.
Dadiya laku
nireku
(8 u)
Cegah dhahar
lawan guling
(8 i)
Lawan aja sukan
sukan
(8 a)
Anganggowa
sawatawis
(8 i)
Ala wateke wong
suko(8 o)
Nyuda prayitna ning batin(8i)
Ateges rasa tresna, tresna marang
liyan (priya lan wanita lan kosok baliné) kang kabèh mau wis dadi kodrat Ilahi.
Aja turu soré kaki (8 i)
Ana Déwa nganglang jagad (8
a)
Nyangking bokor kencanané (8 é)
Isine donga tetulak (8 a)
Sandhang kelawan pangan (7
a)
Yaiku bagéyanipun (8
u)
wong melek sabar narima (8 a)
Saka tembung jumbuh / sarujuk kang
ateges yèn wis jumbuh / sarujuk njur digathukaké antarane priya lan wanita sing
padha nduwèni rasa tresna mau, ing pangangkah supaya bisaa urip bebrayan.
Sekar gambuh ping catur (7
u)
Kang cinatur polah kang kalantur
(10 u)
Tanpa tutur katula-tula katali
(12 u)
Kadaluwarso katutur (8 u)
Kapatuh pan dadi awon (8
o)
Nggambaraké uripé wong kang lagi
seneng-senengé, apa kang digayuh bisa kasembadan. Kelakon duwé sisihan /
kulawarga, duwé anak, urip cukup kanggo sak kulawarga. Mula kuwi wong kang lagi
bungah / bombong atine, bisa diarani lagu ndandanggula.
Lamun sira
anggeguru kaki (10 i)
Amiliha
manungsa kang nyata
(10 a)
Ingkang becik martabate (8 é)
Sarta kang wruh
ing hukum (7 u)
Kang ngibadah
lan kang wirangi (9 i)
Sokur oleh wong
tapa (7 a)
Ingkang wus
amungkur (6 u)
Tan mikir
paweweh ing lyan (8 a)
Iku pantes sira
guranana kaki (12 i)
Sartane
kawruhana (7 a)
Saka tembung darma/wèwèh. Wong yen
wis rumangsa kacukupan uripé, banjur tuwuh rasa welas asih marang kadang mitra
liyané kang lagi nandhang kacintrakan, mula banjur tuwuh rasa kepéngin darma/wèwèh
marang sapadha - padha. Kabèh mau disengkuyung uga saka piwulangé agama lan
watak sosialé manungsa.
Wusnya tibeng
bentala prabu Rahwana
(12 a)
Pancasonane dadi (7 i)
Sirna tatu nira (6 a)
Tung tumpulih
sedaya
(7 a)
Nepak bau
kradha angrik (8 i)
Ndedel ngawiyat (5 a)
Ngusir nanendra
peksi (7 i)
Saka tembung mungkur kang ateges nyingkiri
hawa nepsu angkara murka. Kang dipikir tansah kepingin wèwèh marang sapadha -
padha.
Sekar Pangkur kang winarna (8 a)
lelabuhan kang kanggo wong aurip
(11 i)
ala lan becik puniku (8 u)
prayoga kawruhana (7 a)
adat waton puniku dipun kadulu
(12 u)
miwa ingkang tatakrama (8 a)
den kaesthi siyang ratri (8 i)
Saka tembung megat roh utawa pegat
rohe / nyawane, awit wis titi wanciné katimbalan marak sowan mring Sing Maha
Kuwasa.
Na ra kena sinelak selak
pineluk (12
u)
Mring kang
ngadhang adhang sisip (8
i)
Yen loro
anggepi reku (8 u)
Teman kether
maring ngening (8 i)
Adoh kae let
tan adoh (8 o)
Yen wis dadi layon / mayit banjur
dibungkus mori putih utawa dipocong sak durungé dikubur.
Ngelmu iku kelakone kanthi laku
(12 u)
Lekase lawan kas (6 a)
Tegese kas nyantosani (8 i)
setya budya pangekesing dur angkara
(12 a)
BAB
III
WASANA
3.1
Dudutan
Macapat iku tembang tradhisional ing tanah Jawa. Macapat uga nular ana ing kabudayan Bali, Madura, lan
Sundha. Saben bait
macapat nduwèni baris kalimat sing diarani gatra, lan saben gatra nduwé sawetara guru wilangan (suku
kata) tinamtu, lan dipungkasi nganggo uni pungkasan sing diarani guru
lagu. Biasané macapat dimaknani minangka maca papat-papat, yaiku
cara maca saben patang wanda (suku kata). Ugo gunggunging tembang macapat yaiku Mijil,
Kinanthi, Sinom, Asmarandana, Dhandahanggula, Gambuh, Maskumambang, Durma,
Pangkur, Megatruh, lan Pocung.
DHAPTAR KAPUTAKAN
Wikimedia. Wb/jv/Kawruh
Basa Jawa/Rakitan Ukara/Silah-silahing ukara.incubator.wikimedia.org/wiki/Wb/jv/Kawruh_Basa_Jawa/Rakitan_Ukara/Silah-silahing_ukara
(diakses tanggal 1 0ktober 2011)
Kamus Besar Bahasa Indonesia
dalam jaringan
Hinzler (1994:v-vi)
Van der Meij 2002, p. 170
Sudjarwadi et al (1980)
Drewes (1977:198-217)
Koroh et al. (1977:27-29) dikutip saka Arps (1992:7)
Arps 1992, p. 62-63
Pigeaud 1967, p. 20
Ras 1982, p. 309
Ras 1982:313
Ras 1982:314
Ranggawarsita
, serat Kalatidha - Een duistere tijd. URL diaksès tanggal 2010-05-2
Arps 1992, p. 14-15
Arps (1996:51)
Macapat Web Indonesia
Pitakonan lan Wangsulan
A.
Pitakonan
1.
Pripun
caranipun supados murid SD seneng macapat? (Nur Lailatul Azizah, 1401411498)
2.
Punapa bedane
maca-ro lan maca-tri lagu ? (Nurul Badriyah, 1401411055)
3.
Maksudipun
macapat digolongake dados tembang cilik lan tembang tengahan punika pripun?
(Ayu Faridha, 1401411390)
4.
Punapa
bedanipun macapat wonten ing Jawa lan ing Bali, Madura, lan Sundha? (Riza
Islamiyah, 1401411478)
5.
Punapa
bedanipun basa Jawa enggal kaliyan basa Jawa tengahan? (Maulana Dias Putra,
1401411437)
B.
Wangsulan
1.
Kedah dipunkenalaken kawit alit,
dipunpraktekaken saben dinten wonten kelas, dipundamel lomba macapat supados
murid SD termotivasi kagem nyinaoni macapat menika.
2. Maca-ro klebu tipe tembang
gedhé ingih menika cacahing
bait (pada) saben pupuh saget kurang saking sekawan sauntara
kuwi cacahing sukukata (wanda) jroning saben bait (pada) mboten mesthi sami manut kaliyan ingkang
nyiptakake inggih punika Yogiswara. Menawi maca-tri menika kalebet tembang tengahan
kang miturut ujar diciptakake dening Resi Wiratmaka, pandhita istana Janggala
lan disampurnakake dening Pangeran Panji Inokartapati lan sedulure.
3.
Macapat tembang cilik menika kang
awujud tembang macapat kang biasane diweruhi kaya ta Asmarandana, Mijil, Gambuh
lan sapiturute kang gadhahi paugeran Guru Gatra, Guru Lagu lan Guru Wilangan.
Dene Macapat tembang Tengahan menika saget awujud kidung, Kidung Sinom lan
liya-liyane, uga puisi tradhisional jroning basa Jawa Tengahan.
4.
Bedanipun inggih punika wonten basanipun,
menawi wonten ing Jawa migunakake basa Jawa lan menawi wonten ing Bali, Madura
lan Sundha migunakake basa daerahe piyambak-piyambak.
5.
Basa Jawa Tengahan menika wonten mulai
abad 13 lan Basa Jawa Anyar menika wonten mulai abad 16.
0 komentar:
Posting Komentar